De enige taak van het Nationaal Comité 4 en 5 mei is om het herdenken van schuldeloze doden mogelijk te maken. Die opdracht is niet in goede handen, betogen Ron van der Wieken en Rosa van der Wieken-De Leeuw.
Wat beweegt het Nationaal comité 4 en 5 mei om een gedicht ten gehore te willen brengen dat een gesneuvelde Waffen SS'er wil herdenken? Nine Nooter, directeur van het comité, zag er aanvankelijk geen enkel probleem in. Zij was erdoor ontroerd en de critici hadden het gedicht verkeerd begrepen, vond zij. Inmiddels is het besluit wel herroepen maar de discussie is nog allerminst verstomd. Vers in het geheugen ligt het rumoer rond een zoon van het echtpaar Rost van Tonningen. Vanwaar deze verschuiving van de inhoud van onze herdenkingen?
In Nederland is al langere tijd een beweging zichtbaar die de Tweede Wereldoorlog vooral in grijstinten wil zien: Iedereen een beetje schuldig en iedereen een beetje onschuldig. Als dat zo zou zijn dan hebben alle doden het recht om herdacht te worden.
De vertolkers van deze gedachte kunnen blijkbaar niet goed leven met het feit dat sommige zaken nu eenmaal zwart-wit zíjn: de overgrote meerderheid van de slachtoffers had niets gedaan dat de doodstraf verdiende en is onschuldig vermoord en de overgrote meerderheid van de daders had zelf voor het daderschap gekozen. Misschien hadden opvoeding, milieu en intellect bijgedragen aan die keus, maar uiteindelijk hebben ze zelf die keus gemaakt. In de oorlog, en waarschijnlijk in elke oorlog, bestond de bevolking voor het grootste deel uit mensen die wegdoken voor het gevaar en simpelweg probeerden te overleven. Zij waren geen helden en geen schurken. Dat was het grijze Nederland waartoe bijna het gehele Nederlandse volk behoorde.
Dat feit beneemt sommige oppervlakkige beschouwers het zicht op de uiteinden van het grijsspectrum waar zich onloochenbaar zwart en wit bevonden, daders en slachtoffers. Bovendien, de oorlog is inmiddels lang geleden en de meeste Nederlanders hebben geen directe emotionele band meer met wat er gebeurd is en hebben er voor een groot deel ook geen kennis meer van. De verstreken jaren leggen een grauwsluier over al het leed en de pijn die zijn geleden. Die vervaging van de contouren werkt vervlakking in de hand. Alle gevallenen zijn in zekere zin slachtoffers, dus we herdenken ze maar allemaal. Maar dat beleid ontstaat uit afstandelijkheid, gebrek aan empathie met de nabestaanden en gebrek aan kennis. Je zou mogen hopen dat het Nationaal Comité 4 en 5 mei beter zou weten.
Daarnaast is er bij sommigen ook een behoefte aan die grijstinten om al of niet bewust eigen schuld, of die van familieleden of vrienden te minimaliseren. In het grijs kunnen slachtoffers en daders niet meer van elkaar worden onderscheiden. Soms worden herdenkingen uit politieke overwegingen misbruikt om slachtoffers te transformeren tot daders, zoals is voorgekomen bij herdenkingen van de Februari-staking. Daar schurkt de grijsgedachte aan tegen Holocaust-ontkenning.
Ook speelt mee dat er weerzin is tegen de vermeende opvatting van joden dat zij het alleenrecht op lijden hebben. Naarmate er meer soorten slachtoffers worden opgevoerd, verdwijnt het joodse lijden in de grijze zee van het wereldlijden.
Goedkope vergevensgezindheid
En tenslotte speelt er een factor mee die op te vatten is als een relikwie van wat eens de dominante christelijke cultuur in deze streken was: Vergevensgezindheid, het toekeren van de andere wang. De eerste uiting daarvan herkenden we al toen de heer van Agt de Drie van Breda wilde vrijlaten. Die liefdevolle vergevensgezindheid berust echter op een ijselijke denkfout: alleen de slachtoffers hebben het recht om te vergeven, en zij kunnen dat niet, omdat ze dood zijn. Wij, de overlevenden en de nazaten, zijn eenvoudig niet gerechtigd om uit naam van de doden de daders te vergeven. De andere wang waarvan sommigen vinden dat die moet worden toegekeerd, blijkt de wang van de slachtoffers en hun nabestaanden te zijn. De zoveelste klap in het gezicht. Goedkope vergevensgezindheid.
Van oudsher herdenkt Nederland op 4 mei zijn slachtoffers die in de Tweede Wereldoorlog vielen. Is die Waffen SS'er dan geen slachtoffer? Hij is gesneuveld aan het Oostfront, en misschien was hij jong, dom en misleid toen hij zijn keus maakte. En zijn moeder zal zeker echt en zwaar verdriet hebben gehad. Zij, en anderen zoals zij, moeten hun last dragen, net zoals de nabestaanden van de onschuldige slachtoffers, en ook zij hebben recht op steun en sympathie. Alleen niet op een 4 mei herdenking, dat ene nationale moment voor de onschuldige slachtoffers.
Wie dat onderscheid niet kan maken zou niet in een 4 en 5 mei comité moeten zitten. De gesneuvelde Waffen SS'er was in zekere zin een slachtoffer maar niet onschuldig. In de allereerste plaats was hij een dader, een crimineel die deel uitmaakte van een criminele organisatie. En deze dader heeft zelf een keus gemaakt voor het kwaad. De Waffen SS heeft in de Oekraïne en andere delen van de Sovjet-Unie uitzinnig sadistische misdaden gepleegd die op die schaal en in die mate nooit eerder zijn uitgevoerd in onze toch aan misdadige legers niet arme wereldgeschiedenis. J.B. Charles schreef ooit dat de SS'ers die levend zijn teruggekeerd teveel geluk hebben gehad. Dat gaat ver maar hun namen moeten in elk geval niet in herinnering gehouden worden, nee, hun namen moeten geschrapt worden uit het boek der mensen.
Wij kunnen onschuldige doden niet tot leven wekken, we kunnen niet uit hun naam spreken en we kunnen al helemaal geen vergiffenis schenken uit hun naam. Wij kunnen hen alleen herdenken. De enige taak van het Nationaal Comité 4 en 5 mei is om dat mogelijk te maken. Wij betwijfelen zeer of die opdracht daar in goede handen is.
Ron van der Wieken is cardioloog. Rosa van der Wieken-De Leeuw is arts.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten