De omwenteling
De Britse historicus Timothy Garton Ash sprak een waar woord in zijn jongste column in The Guardian: de volksopstand in Egypte is door bijna niemand voorspeld, maar toen ze in volle hevigheid was losgebarsten, wisten velen uit te leggen waarom dit wel moest gebeuren.
Dit 'determinisme met terugwerkende kracht' is een bekend verschijnsel. Het deed zich ook voor toen in 1989 het communisme begon te verkruimelen in Oost-Europa. Menigeen ontwaarde hierin een onafwendbare, bijna wetmatige ontwikkeling. Een zienswijze die werd versterkt door het feit dat er al vele jaren werd gesproken over de steeds grotere kloof tussen ideaal en werkelijkheid in het Sovjet-rijk, waardoor het communistische stelsel op een gegeven moment zou bezwijken onder de last van zijn eigen contradicties.
Veilig
In abstracto was dat natuurlijk een redelijk veilige voorspelling. Maar het 'gegeven moment' bleek toch veel sneller aan te breken dan vrijwel iedereen had verwacht, zeker ook de politici en vredesactivisten die tot ver in de jaren tachtig het standpunt huldigden dat het Westen vooral de dialoog moest aangaan met de communistische regimes en in dat kader niet al te hoog van de toren moest blazen over mensenrechten. (Grappig om te zien dat juist uit die hoek nu het verwijt komt dat het Westen de autocratische Arabische regimes te weinig op de huid heeft gezeten.)
Aan voorspellingen dat het in de Arabische wereld een keer mis moest lopen, heeft het evenmin ontbroken. Al twintig, dertig jaar geleden werd gewaarschuwd voor de 'demografische tijdbom' in de regio: een steeds jongere en, ondanks de achterstand, steeds beter opgeleide bevolking, die evenwel geen perspectief werd geboden op bevredigend werk en noemenswaardige verhoging van de levensstandaard. Maar de tijdbom bleef maar tikken en ontplofte niet. Totdat medio december 2010 een wanhopige Tunesiër, Mohamed Bouazizi, zichzelf in brand stak, er binnen de kortste keren een protestbeweging op gang kwam waarmee het regime zich geen raad wist, en de vrijheidsvonk oversloeg naar Caïro.
Verliefd
Intrigerende gedachte: zou het Tahrirplein nu ook gevuld zijn met honderdduizenden demonstranten als Bouazizi een week eerder hevig verliefd was geworden en derhalve met meer gelatenheid had gereageerd op de vernederende behandeling door de politie? Zou het dan nog weken, maanden of zelfs jaren hebben geduurd voordat de vlam in de pan was geslagen? En zou het dan anders zijn gegaan? Het is een vraagstelling die tot curieuze gevolgtrekkingen kan leiden.
In de herfst van 1923 liep Trotski een griep op tijdens een eendenjacht, waardoor hij op het hoogtepunt van zijn conflict met Zinoviev, Kamenev en Stalin een tijdje uit de roulatie was en aan invloed inboette. In zijn autobiografie zou hij later opmerken: 'Oorlogen en revoluties kunnen worden voorspeld, maar niet de gevolgen van een jachtpartij in de herfst.' Waarmee Trotski impliceerde dat de geschiedenis wellicht een geheel andere wending zou hebben genomen - geen stalinisme! - als hij op die bewuste eendenjacht niet ziek was geworden.
Met zo'n zienswijze kom je snel op een hellend vlak waar oorzaak en gevolg nog slechts een beperkte rol spelen en de geschiedenis voornamelijk een aaneenschakeling van toevalsfactoren is. Dat is natuurlijk absurd. Maar het kan, juist ook in het licht van de gebeurtenissen in Egypte, geen kwaad onder ogen te zien dat toeval, geluk en impulsieve beslissingen van hoofdrolspelers wel degelijk een rol (kunnen) spelen en dat lang niet alles volgens een begrijpelijk patroon verloopt.
Neem de razendsnelle groei van de protestbeweging, ondanks het ontbreken van strak leiderschap. Het toont de unieke impact van de nieuwe media, zeggen velen. De impact is onmiskenbaar, maar diezelfde nieuwe media zijn bij eerdere volksopstanden in Iran en Wit-Rusland niet toereikend gebleken. Een van de initiatiefnemers tot de eerste grote betoging in Caïro vertelde aan de BBC er rekening mee te hebben gehouden dat deze direct uit elkaar zou worden geslagen. Maar de politie kwam niet in actie.
Op zijn post
En wat te denken van president Mubaraks toespraak van donderdagavond, waarin hij, tegen alle verwachtingen in, verklaarde op zijn post te zullen blijven? Had hij nog de zegen van de legertop of gaf persoonlijk eergevoel de doorslag? Behalve de honderdduizenden demonstranten kwam ook iedereen bedrogen uit die zeker meende te weten dat de Amerikanen met hun strategische gewicht de toestand al naar hun hand hadden gezet. Ze moesten, handenwringend, nog een dag wachten voordat Mubarak daadwerkelijk het veld ruimde.
De gebeurtenissen in Egypte volgen een eigen logica, die in deze fase slechts ten dele valt te doorgronden. Wat ook maakt dat de buitenwereld wel enige invloed kan uitoefenen, maar die vooral niet moet overschatten.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten